Huwelijksgelijkheid: Europa op een keerpunt

België was 20 jaar geleden het tweede land in Europa - en in de wereld - dat de toegang tot het huwelijk onafhankelijk maakte van het wettelijke geslacht van de partners. De precieze formulering blijft ingewikkeld. "Twee personen van verschillend of gelijk geslacht kunnen een huwelijk aangaan", zegt de wet. Nou ja, beter geschreven, twee personen kunnen een huwelijk aangaan. En dat, ongeacht het wettelijke geslacht dat hen bij de geboorte werd toegekend.

In de afgelopen twee decennia zou deze door Nederland in 2001 gelanceerde innovatie in 18 andere landen van het continent navolging vinden. Toch is de strijd voor de gelijkheid van het huwelijk in Europa nog lang niet gestreden. Maar er is hoop dat gelijkheid binnen handbereik is.

Een gestage vooruitgang in het Westen

Na Nederland en België was Spanje in 2005 het derde Europese land dat het huwelijk gelijkstelde. Deze drie landen werden al snel gevolgd door de Scandinavische landen - Noorwegen en Zweden in 2009, IJsland in 2010, Denemarken in 2012 - en door Portugal (2010). Na een lange reeks van demonstraties en tegendemonstraties nam Frankrijk - dat in 1999 al vroeg burgerlijke verbintenissen van hetzelfde geslacht aannam - in 2013 zijn hervorming van het huwelijk aan op basis van de Belgische formulering.

In 2015 was Ierland het eerste land dat huwelijksgelijkheid invoerde na een referendum om de grondwet te wijzigen zodat twee mensen ongeacht hun wettelijke geslacht kunnen trouwen. Het referendum werd gewonnen met 62% van de stemmen, een revolutie in een land dat tot nu toe als conservatief werd beschouwd op maatschappelijk gebied. In heel West-Europa werd vooruitgang geboekt met Luxemburg (2015), Finland, Malta en Duitsland (2017), Oostenrijk (2019), het Verenigd Koninkrijk (2020), Zwitserland (2022) en Andorra (2023).

Sommige landen ontbreken echter nog op die lijst. Griekenland en Italië, die in 2015 en 2016 burgerlijke verbintenissen van hetzelfde geslacht hebben aangenomen, zijn de enige twee oude leden van de EU die de gelijkheid van het huwelijk niet erkennen. Als de oppositie in Griekenland voorstellen heeft ingediend, is het onwaarschijnlijk dat de situatie in Italië onder de regering van Giorgia Meloni, een belangrijke internationale figuur van de zogenaamde "anti-gender" bewegingen, zal evolueren.

Een opkomende oppositie in het Oosten

Terwijl de situatie in het westen vooruitging, voedde het verzet tegen gelijkheid de constitutionele hervormingen in het oosten. Terwijl in Hongarije in 2009 onder een progressieve regering partnerschappen tussen mensen van hetzelfde geslacht waren goedgekeurd, begon Viktor Orban's kruistocht tegen LGBTIQ+ mensen in 2012 met de goedkeuring van een grondwetswijziging die het huwelijk zou omschrijven als een verbintenis tussen een man en een vrouw. Kroatië nam soortgelijke wijzigingen aan na een referendum op initiatief van katholieke groeperingen in 2013, hoewel het in 2014 partnerschappen tussen mensen van hetzelfde geslacht erkende. Slowakije volgde in 2014.

Met Bulgarije, Letland en Litouwen zijn er nu zes EU-landen waar voor de weg naar huwelijksgelijkheid een grondwetswijziging nodig is. Deze landen zijn wettelijk gebonden door een uitspraak uit 2018 van het Hof van Justitie van de Europese Unie - de zaak Coman - om verblijfsrechten te verlenen aan buitenlandse echtgenoten van hetzelfde geslacht van EU-burgers. Toch heeft Roemenië - dat het verblijf van de echtgenoot van M. Coman weigerde - de uitspraak nog steeds niet uitgevoerd. En de Europese Commissie heeft nog steeds geen stappen ondernomen om Roemenië daartoe te dwingen.

De val van het "roze gordijn"

Het leek er enige tijd op dat de gelijkheid van het huwelijk een Oost-West kloof in Europa zou respecteren. En toch begon wat een "roze gordijn" werd genoemd, als verwijzing naar het vroegere "ijzeren gordijn", enkele maanden geleden uiteen te vallen. Na een klacht van twee koppels van hetzelfde geslacht verklaarde het Sloveense Constitutionele Hof in juli 2022 dat het verbieden van de toegang tot het huwelijk voor koppels van hetzelfde geslacht ongrondwettelijk was. Door deze uitspraak werd het huwelijk onmiddellijk opengesteld voor partners van hetzelfde geslacht; de wet die de uitspraak bevestigde, werd in oktober 2022 aangenomen.

Slovenië werd toen het eerste post-sovjetland dat de gelijkheid van het huwelijk invoerde. Het eerste dat een gat in het "roze gordijn" sloeg. In de toekomst zullen anderen zeker volgen. De peilingen en recente verkiezingen in Tsjechië en Estland geven hoop dat de gelijkheid van het huwelijk in deze landen spoedig zal worden ingevoerd. Een mogelijke overwinning van progressieve krachten in Polen in de herfst van 2023 zou ook een radicale verandering teweeg kunnen brengen in een land dat vaak als zeer conservatief wordt afgeschilderd op dit gebied.

Verder naar het oosten werden onlangs grondwetswijzigingen aangenomen in Armenië (2015), Georgië (2018) en Rusland (2020) om het homohuwelijk te verbieden. Poetin heeft zijn oorlog in Oekraïne gerechtvaardigd met het argument de Oekraïners te beschermen tegen de 'decadentie' van het Westen - waarmee hij in zijn woorden de rechten van LGBTIQ+ mensen bedoelt. Maar als de huidige staat van beleg in Oekraïne een noodzakelijke constitutionele hervorming van de huwelijksgelijkheid in de weg staat, is er onlangs een wetsvoorstel ingediend om partnerschappen tussen mensen van hetzelfde geslacht in Oekraïne te erkennen.

Laten we, nu het "roze gordijn" begint af te brokkelen, allemaal onze inspanningen bundelen zodat over 20 jaar huwelijkgelijkheid een realiteit is voor alle Europeanen.